جایگاه عباس کیارستمی در چین: راوی اندیشه‌های جوانگ زه

دکتر حامد وفایی، استاد دانشگاه تهران

آسیانامه، شماره اول، تابستان ۱۴۰۱

عباس کیارستمی، کارگردان برجسته ایرانی، نه‌تنها در ایران بلکه در پرجمعیت‌ترین کشور جهان، چین، جایگاهی بی‌نظیر و بی‌بدیل دارد. به قول سعدی، «هنرمند هرجا که رود، قدر بیند و در صدر نشیند». این مقاله، برگرفته از فصلنامه آسیانامه (شماره اول، تابستان ۱۴۰۱)، به بررسی جایگاه ویژه عباس کیارستمی در چین، محبوبیت گسترده آثار سینمایی، شعر، و عکاسی او، و ارتباط عمیق فلسفی‌اش با اندیشه‌های جوانگ زه^[1]، فیلسوف برجسته دائوئیسم، می‌پردازد.

عباس کیارستمی با آثار خود نه‌تنها به‌عنوان نماد سینمای ایران شناخته می‌شود، بلکه به‌عنوان یک هنرمند چندوجهی، تأثیری عمیق بر فرهنگ و هنر چین گذاشته است.

عباس کیارستمی: صدرنشین سینمای ایران در چین

عباس کیارستمی، که از او به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین چهره‌های موج نوی سینمای ایران یاد می‌شود، در چین با لقب «عباسه^[2]»  شناخته شده و مورد احترام است. فیلم‌های او مانند طعم گیلاس، که در سال ۱۹۹۷ برنده نخل طلای جشنواره کن شد، و باد ما را خواهد برد، که در جشنواره ونیز مورد تحسین قرار گرفت، در میان سینما‌دوستان، هنرمندان، و حتی مردم عادی چین محبوبیت فراوانی دارند.

این محبوبیت به‌حدی است که پس از درگذشت ناگهانی او در سال ۲۰۱۶، تقریباً تمام رسانه‌های چینی به پوشش اخبار مربوط به مرگ او پرداختند. آن‌ها با استفاده از عناوین فیلم‌هایش، مانند «طعم گیلاس» و «باد ما را خواهد برد»، ارادت خود را به این هنرمند معاصر ایران ابراز کردند. حضور مداوم عباس کیارستمی در شهرهای مختلف چین برای ساخت درامی عاشقانه با عنوان «عشق در هانجو^[3]» نیز به شهرت او در این کشور کمک کرد.

آثار چندوجهی عباس کیارستمی در چین: از سینما تا شعر و عکاسی

عباس کیارستمی در چین تنها به‌عنوان کارگردان شناخته نمی‌شود، بلکه به‌عنوان شاعر و عکاس نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. دو کتاب مهم درباره او در چین منتشر شده‌اند که نقش مهمی در معرفی هنر او به مخاطبان چینی ایفا کرده‌اند:

رفتن با باد: کتاب نخست که با مجموعه‌ای از عکس‌های طبیعی کیارستمی آراسته شده، با عنوان «رفتن با باد» و عنوان پارسی«گرگی در کمین» در سال 2007 توسط انتشارات دانشگاه تربیت مدرس منطقه گوآنگ شی چین در ۲۷۱ صفحه به زیور طبع آراسته شده است.

در مقدمه این کتاب به زبان چینی آمده است:

«بدون شک باید عباس کیارستمی را در شمار کارگردانان محبوب جامعه هنری چین به حساب آوریم؛ اما او در ایران تنها به عنوان یک کارگردان سینمایی شناخته نمی‌شود. شعر، از جمله هنرهایی است که کیارستمی به گفته خودش، حتی پیش از دیگر علایق هنری به آن می‌پرداخته است».

مجموعه «رفتن با باد» گلچینی از برگردان چینی ۲۲ شعر عباس کیارستمی است، که نه تنها از نظر مفهومی با سنت‌های عمیق و تاریخی شعر پارسی پیوندی عینی دارد، بلکه در اغلب موارد با پرداختن به مفاهیم ساده و در عین حال بی‌انتهای فلسفی، مخاطب را درگیر خود می‌سازد. البته نباید از یاد برد که در این اشعار، کیارستمی از قالب‌های شعری سنتی ادبیات پارسی فاصله گرفته و اشعارش را در قالب شعر معاصر سروده است.

در مقدمه کتاب اشعار کیارستمی آمده است:

«درک احساسات شاعرانه کیارستمی از خلال آثار سینمایی او چندان دشوار نیست و این حسی است که هر کس از تماشای فیلم‌های او به دست خواهد آورد، اکنون اما در این اثر می‌خواهیم نگاه هنری- سینمایی کیارستمی را مستقیماً از قلم او و از دریچه اشعارش رصد کنیم».

همچنین در مقدمه این کتاب که در بازار نشر چین با استقبالی قابل توجه مواجه شده، ضمن تجلیل از آثار سینمایی کیارستمی، آمده است:

«فیلم‌های «عباسه» عمدتاً تصاویری ساده را در مقابل مخاطب می‌گشایند که ذهن فرد را در گشودن بال تخیلات آزاد می‌گذارند؛ این بار اما قلم اوست که مخاطب را در میان زمین و آسمان به پرواز در می‌آورد و او را به مشاهده منظره‌ای شاعرانه از جهان امروز دعوت می‌نماید».

• کلوزآپ: عباسه و سینمایش: دیگر اثر منتشر شده با محوریت کیارستمی در چین، کتابی است که در همان سال و از سوی انتشارات رِن مین^[5] شانگهای  در ۱۷۱ صفحه منتشر شده است و تصویری بزرگ از کارگردان ایرانی با عینک دودی همیشگی­اش تمام فضای روی جلد آن را به خود اختصاص داده است.

این کتاب در واقع برگردان چینی تعدادی از مقالات منتشر شده در مجله «کایه دو سینما» حول محور آثار کیارستمی، تحلیل سینمای او و نقدهای مطرح شده درباره فیلم­‌هایش است که با عنوان «کلوزآپ: عباسه و سینمایش» در سال 2007 روانه بازار نشر چین شده است.

در مقدمه این کتاب نیز، آثار سینمایی کیارستمی به عنوان «ارزشمندترین آثار سینمای ایران» معرفی و محتوای آن برای کمک به درک عمیق‌­تر آثار این کارگردان ایرانی مؤثر و مفید توصیف شده است. به نوشته مترجمان این اثر، گلچین مقالات کایه دو سینما درباره کیارستمی، که از یک سو، نقطه نظرات کارشناسان برجسته دنیای سینما و از دیگر سو، تحلیل کارهای عباس کیارستمی به عنوان یکی از برترین سینماگران جهان را در خود دارد، این مجموعه را به یک اثر قابل توجه سینمایی تبدیل کرده است.

در مقدمه این کتاب آمده است:

«عباس کیارستمی در چین، به عنوان نماد سینمای ایران شناخته می­‌شود که «طعم گیلاس» او با ویژگی­‌های فلسفی و بیان زیبا، اثری ساختارشکنانه در عالم سینمای مدرن محسوب می­‌شود؛ برخی می­‌گویند اگر بخواهیم در این کتاب (کلوزآپ:عباسه و سینمایش) به جستجوی شخصیتِ محوری در کارهای کیارستمی بپردازیم، به «راه» خواهیم رسید؛ این راه می‌­تواند جاده­ای در میان زمین­‌های ناهموار، مسیری زیر چرخ­های یک موتورسیکلت سرگردان در گندم­زارها، گذرگاه حرکت انسان­‌های پیاده یا حتی مسیری در میان تپه‌­ها باشد که کودکان در آن به دویدن مشغول­‌اند.»

اما یکی از نکات جالب توجه در مقدمه این کتاب، مقایسه نظرگاه فلسفی موجود در آثار کیارستمی با رویکرد جوانگ زه (که بعضا در برگردان­های پارسی به جوانگ تزو تغییر یافته است) است. جوانگ زه از برجسته‌­ترین فیلسوفان چینی است و پس از لائودزه ^[6](پدر دائوئیسم) از مهم­ترین شخصیت­‌های عالم دائوئیسم محسوب می‌­شود. وی «دائو» را به عنوان یک اصل عینی، منشأء اساسی پیدایش عالم می­‌دانست و در مباحث مربوط به شیوه زندگی انسان‌­ها، اصل «بازگشت به طبیعت» را مورد تأکید ویژه قرار می‌­داد که به نظر می­‌رسد این ویژگی فلسفه جوانگ زه، صاحب­‌نظران چینی را به تطبیق برخی نظرات او با سینمای کیارستمی سوق داده باشد.

مؤلف چینی این متن، پس از «چندوجهی» قلمداد کردن آثار سینمایی کیارستمی، می‌نویسد:

«ما می‌توانیم در آثار کیارستمی، ویژگی­‌های فلسفی کهن پارسی را بازیابی کنیم که از قضا، حاوی شاخصه­‌های اساسی «فلسفه شرقی» است. سینمای کیارستمی به رغم دارا بودن ویژگی چندوجهی بودن، به شدت ساده است و این سادگی، ما را به دیدگاهی در حکمت اسامی رهنمون می‌سازد که بر مبنای آن، خدا هر موجودی را آزاد آفریده تا بر مبنای ویژگی­‌های ذاتی خویش و به بیانی، مطابق با «طبیعت الهی»اش زندگی کند، و این نگاه چه قدر شبیه به دیدگاه جوآنگ زه است.»

حضور کیارستمی در چین اما، به این موارد محدود نمی­شود و برگزاری چندین دوره نمایشگاه اختصاصی آثار عکاسی او در شهرهای مختلف این کشور در دوره­های متفاوت زمانی نیز، مزید بر علت شده تا بر تعداد کیارستمی‌­دوستان پرجمعیت­‌ترین کشور دنیا، افزوده شود!

نمایشگاه‌های عکاسی و حضور عباس کیارستمی در چین

عباس کیارستمی علاوه بر سینما و شعر، با نمایشگاه‌های عکاسی خود نیز تأثیری عمیق بر فرهنگ چین گذاشت. در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷، نمایشگاه‌هایی در شهرهای  شانگهای و  هانجو برگزار شد که آثار عکاسی او را به نمایش گذاشتند. در سال ۲۰۰۸، نمایشگاهی با موضوع «راه» در  پکن با همکاری مرکز برنامه‌ریزی و هماهنگی‌های فرهنگی پکن و موزه ملی فیلم ایتالیا برگزار شد و با استقبال گسترده هنردوستان چینی مواجه شد.

حضور عباس کیارستمی در چین برای ساخت فیلم «عشق در هانجو» و گفت‌وگوهای او با خبرنگاران چینی، تصویر او را با عینک دودی معروف و دوربین کوچکش در رسانه‌های چینی ماندگار کرد. این نمایشگاه‌ها و فعالیت‌های او به افزایش تعداد طرفدارانش در پرجمعیت‌ترین کشور جهان کمک کرد.

تأثیر عباس کیارستمی بر فرهنگ چین

پس از درگذشت عباس کیارستمی در سال ۲۰۱۶، واکنش‌های احساسی در فضای مجازی چین بسیار گسترده بود. دانشجویان، اساتید، و هنردوستان چینی با انتشار پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی، از عناوین فیلم‌های او مانند طعم گیلاس و باد ما را خواهد برد برای ابراز تأسف استفاده کردند.

برخی نوشتند: «عباسه با باد رفته است»، و برخی دیگر از «سفر او به خانه دوست» سخن گفتند. پروفسور دای‌جینگ‌خوآ^[7]، رئیس مرکز فرهنگی دانشگاه  پکن و از منتقدان برجسته فرهنگی چین، از درگذشت او به‌عنوان «بدرقه یک عصر» یاد کرد.

روزنامه  رن‌مین، ارگان رسمی حزب کمونیست چین و پرتیراژترین روزنامه این کشور، در گزارشی مصور در ۲۱ جولای ۲۰۱۶ به تمجید از عباس کیارستمی پرداخت و نوشت:

«تأثیرات عمیق عباس کیارستمی بر سینمای ایران، از بچه‌های آسمان مجید مجیدی تا جدایی نادر و سیمین اصغر فرهادی مشهود است. مرگ او نه‌تنها ضایعه‌ای برای دنیای سینما، بلکه فقدان یک ابرمرد جهانی بود».

این گزارش، که در سایت رسمی اطلاع‌رسانی حزب حاکم چین نیز بازنشر شد، بر تأثیر ماندگار عباس کیارستمی بر سینمای جهان تأکید کرد.

عباس کیارستمی و توسعه فرهنگی چین

جایگاه عباس کیارستمی در چین تنها به دلیل ارزش هنری آثارش نیست، بلکه به فضای جدید فرهنگی این کشور نیز مرتبط است. چین در سال‌های اخیر، به‌ویژه با توسعه اقتصادی بی‌سابقه، بر تقویت مؤلفه‌های فرهنگی بومی و شرق آسیایی تمرکز کرده است. در این راستا، ارائه تصویری فرهنگ‌محور از چین از دریچه دوربین کارگردانان معتبر خارجی، مانند عباس کیارستمی، برای متولیان فرهنگی این کشور اهمیت زیادی دارد.

اگرچه جایگاه عباس کیارستمی در چین بیشتر مرهون هنر اوست، اما سیاست‌های فرهنگی چین و رقابت این کشور با ژاپن، که عباس کیارستمی پیش‌تر در آن فیلم‌سازی کرده بود، نیز انگیزه‌ای برای توجه بیشتر به او ایجاد کرد. انتظار چینی‌ها برای تکمیل کارهای آسیایی عباس کیارستمی با ویژگی‌های فرهنگی این کشور، با درگذشت او ناکام ماند.

عباس کیارستمی با آثار سینمایی، اشعار، و عکاسی‌اش، جایگاهی بی‌بدیل در چین به دست آورد. او نه‌تنها نماد سینمای ایران، بلکه نماینده‌ای برجسته از هنر معاصر ایران در جهان است. ارتباط فلسفی آثارش با اندیشه‌های جوانگ زه، تأثیر او بر فرهنگ چین، و حضور گسترده‌اش در رسانه‌ها و نمایشگاه‌های این کشور، نشان‌دهنده عمق و سادگی هنر اوست. با کافه آسیا همراه باشید تا درباره شرق آسیا و کشور چین، بیشتر بدانید.

[1] 庄子

[2] 阿巴斯

[3] 杭州

[4] 庄子

[5] 人民

[6] 老子

[7] 戴锦华