دیباچه‌ای بر مطالعات آسیایی در ایران
شرق‌شناسی و مطالعات آسیایی در ایران، به‌عنوان دروازه‌ای برای شناخت فرهنگ‌های کهن آسیا، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این مقاله کافه آسیا، نوشته حامد وفایی، رئیس مرکز پژوهشی آسیای دانشگاه تهران، بر ضرورت بازنگری در رویکرد ایران به شناخت شرق تأکید دارد. با وجود پیوندهای تاریخی و فرهنگی عمیق با آسیا، مطالعات آسیایی در ایران هنوز در آغاز راه است.
دکتر حامد وفایی
رئیس مرکز پژوهشی آسیا، دانشگاه تهران
پیش‌شماره نشریه آسیانامه، اردیبهشت ۱۴۰۱
شرق، آینه مشترکات فرهنگی
«برای ما ایرانی‌ها چین کشوری بسیار جالب‌توجه است، به سبب وجوه مشترک متعدد: روابط فرهنگی و تجاری بسیار قدیمی، رویدادهای مشابه در تاریخ، رگه‌های آسیایی مشترک، همراه با نیازها و مسائل کم‌وبیش یکسان امروز.»
دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن
این سخن از مقدمه طبع دوم کارنامه سفر چین مرحوم دکتر اسلامی ندوشن، که چند صباحی از درگذشتشان می‌گذرد، وام گرفته شده است. می‌توان نام بسیاری از کشورهای آسیایی، از جنوب شرق تا شمال، مرکز و غرب این قاره کهن، را به‌جای «چین» در این عبارت گذاشت اما مرور کارنامه مطالعات آسیایی در ایران نشان می‌دهد که جز چند کشور آسیایی، که به دلیل جبر جغرافیایی یا ضرورت‌های زمانه مورد توجه قرار گرفته‌اند، پژوهش‌های عمیق درباره دیگر کشورهای این قاره به‌گونه‌ای شگفت‌آور مغفول مانده است.
غفلت تاریخی از شرق و شرق‌شناسی
در حالی که درباره مکاتب غربی، اندیشمندان مغرب‌زمین و مسائل جهان مدرن از دیدگاه غربی، آثار فراوانی در ایران منتشر شده، شرق و فرهنگ‌های شرقی جایگاهی شایسته در نگاه ایرانیان پساتجدد نیافته‌اند. هرگاه سخنی از شرق به میان آمده، اغلب با نقل‌قول‌هایی از منابع دست‌چندم بوده یا از نظر علمی به پای همتایان غربی خود نرسیده است. این فضا تا حدی به تأثیرات توسعه جهان غرب در دهه‌های اخیر و نفوذ آن بر همه ارکان زندگی بشری بازمی‌گردد، اما حقیقت این است که مطالعات آسیایی در ایران پس از دوره قاجار تا امروز، کارنامه‌ای درخور ارائه نکرده است.
شرق‌شناسی؛ ضرورتی راهبردی
طرح راهبرد «نگاه به شرق» در ایران، واکنشی به این غفلت تاریخی است که تلاش دارد نگاه خرد ایرانی را از غرب به‌سوی شرق و تحولات آن معطوف کند. وضعیت کنونی مطالعات آسیایی در ایران گواه این مدعاست. برای مثال، مطالعات ژاپن، کشوری که سال‌ها قدرت برتر آسیا بوده و زمانی ایرانیان را به‌سوی خود جذب می‌کرد، تنها در دانشگاه تهران مرجع علمی معتبر دارد. مطالعات چین، هرچند به دلیل اقبال جهانی به چین‌شناسی اخیراً مورد توجه قرار گرفته، هنوز در ایران در مرحله طفولیت است و حتی یک رشته کارشناسی ارشد در این حوزه در دانشگاه‌های کشور تعریف نشده است.
چالش‌های شناخت شبه‌قاره و دیگر فرهنگ‌ها
وضعیت مطالعات آسیایی در ایران درباره هند، تمدنی عظیم که به دلیل تأثیرات فرهنگی و تمدنی به شبه‌قاره تشبیه شده، نیز چندان بهتر نیست. درباره دیگر کشورهای مهم آسیا مانند سنگاپور، مالزی، کره جنوبی، اندونزی، مغولستان و غیره نیز، اگر شرایط بدتر نباشد، بهبودی دیده نمی‌شود. حتی در حوزه‌هایی مانند آسیای مرکزی، قفقاز و کشورهای همسایه مانند عراق و ترکیه، با وجود تلاش‌های انجام‌شده، گلایه‌هایی از نقش واسطه‌ها، ترجمه‌های ناصحیح، تحلیل‌های شتاب‌زده و تکیه بر منابع غربی به گوش می‌رسد.
امروز باید طرحی نو درانداخت. انتقال پتانسیل قدرت از حوزه آتلانتیک به پهنه پاسیفیک، واقعیتی راهبردی است که بسیاری از کشورها را به طراحی چارچوب‌های پژوهشی با عنوان‌هایی مانند «نگاه به شرق» سوق داده است. اگر «نگاه به شرق» را مقدمه‌ای برای «شناخت شرق»، «گفت‌وگوی بی‌واسطه با شرق» و نهایتاً «تعامل حقیقی با شرق» برای تأمین منافع ملی و هم‌افزایی شرقی بدانیم، تولید محتوای تخصصی، دست‌اول و معتبر برای شکل‌دهی به قرائت پارسی از تمدن‌های شرقی، که ایران نیز در جغرافیای آن قرار دارد، از مهم‌ترین رسالت‌های مجامع علمی-پژوهشی کشور است.
نقش آسیانامه در آینده مطالعات آسیایی
مطالعات آسیایی در ایران نه‌تنها نیازی غیرقابل‌انکار، بلکه ضرورتی فوری برای جهان امروز است. شکل‌گیری هسته‌های مطالعاتی در کشورهای مختلف، از ایالات متحده تا اروپا و حتی همسایگان ایران، گواه این مدعاست. مرکز پژوهشی آسیای دانشگاه تهران با تشکیل هسته‌های مطالعاتی تحت نظر استادان مجرب و با حضور فعال دانشجویان، بخشی از فعالیت‌های خود را در قالب تولید محتوای آسیانامه منتشر می‌کند. ضرب‌المثل چینی می‌گوید: «کار اگر چون قطرات آب، بی‌پیرایه، پاک و مداوم باشد، سنگ را نیز یارای مقابله با آن نیست.» مطالعات آسیایی در ایران، مانند بحری بی‌انتهاست که به قول مولانا:
«هر که چون ماهی نباشد، جوید او پایان آب / هر که او ماهی بود کی فکرت پایان کند؟»
نتیجه‌گیری‌ها
- شرق‌شناسی و نقش کلیدی زبان
شرق‌شناسی و مطالعات آسیایی در ایران بدون تسلط بر زبان‌های آسیایی نمی‌توانند به عمق لازم دست یابند. زبان، دروازه ورود به فرهنگ‌های شرقی است و شناخت بی‌واسطه را ممکن می‌سازد. در حالی که منابع غربی اغلب با تحریف یا دیدگاه‌های خاص همراه‌اند، آموزش زبان‌های آسیایی به پژوهشگران ایرانی امکان می‌دهد تا متون اصلی را کاوش کنند و با مردمان شرق گفت‌وگوی مستقیم برقرار کنند. تقویت آموزش زبان در دانشگاه‌ها، گامی اساسی برای ارتقای شرق‌شناسی و مطالعات آسیایی در ایران است که می‌تواند جایگاه علمی کشور را در این حوزه تقویت کند.
- ضرورت منابع دست‌اول در مطالعات آسیایی
مطالعات آسیایی و شرق‌شناسی در ایران نیازمند گذر از منابع دست‌چندم غربی و تمرکز بر منابع اصلی است. وابستگی به منابع غیرمستقیم، شناخت ما از شرق را ناقص و گاه نادرست کرده است. دسترسی به اسناد تاریخی، متون بومی و گفت‌وگوهای مستقیم با فرهنگ‌های آسیایی، دقت و اعتبار مطالعات آسیایی را افزایش می‌دهد. این رویکرد نه‌تنها به درک عمیق‌تر فرهنگ‌های شرقی کمک می‌کند، بلکه شرق‌شناسی ایرانی را به‌عنوان مرجعی معتبر در جهان معرفی می‌کند، که برای منافع ملی و تعاملات فرهنگی ضروری است.
- آینده شرق‌شناسی با حمایت از نسل جدید
نسل جوان مسلط به زبان‌های آسیایی، امید آینده شرق‌شناسی و مطالعات آسیایی در ایران است. دانشگاه تهران و مرکز پژوهشی آسیا با تربیت این نسل و انتشار آثاری مانند آسیانامه، بستری برای شناخت بی‌واسطه فرهنگ‌های شرقی فراهم کرده‌اند. حمایت از این پژوهشگران و سرمایه‌گذاری در آموزش زبان‌های آسیایی، مطالعات آسیایی را از نهالی نوپا به درختی تناور بدل می‌کند. این تلاش‌ها نه‌تنها به تعمیق شرق‌شناسی در ایران کمک می‌کند، بلکه جایگاه کشور را در گفت‌وگوی جهانی با شرق تقویت می‌کند.
نظرات کاربران